Του Γιώργου Παύλου
Ξέρετε, πάντα μου προκαλούσε τρομερή έκπληξη το μέγεθος της σαγήνης που ασκείται
στο κοινό από τις θεωρίες συνομωσίας. Ποιος ήταν πραγματικά υπεύθυνος για τον
θάνατο του Τζον Κένεντυ; Τι είναι η περιοχή 51; Ποιες μυστικές οργανώσεις
ελέγχουν τον κόσμο; Η λίστα είναι κυριολεκτικά ατελείωτη και, πολύ πριν ο Νταν
Μπράουν κάνει το όλο πράγμα mainstream με το βιβλίο του "The Da Vinci Code", υπήρχε μια ολόκληρου βιομηχανία: Ταινίες,
"ντοκιμαντέρ" και "βιβλία-έρευνες", που υπόσχονταν την
παρουσίαση της "αλήθειας" σε ένα κοινό, το οποίο πάντα γοητεύεται από
την αποκάλυψη μιας πλεκτάνης…
Τι είναι όμως αυτό
που κάνει τις θεωρίες συνομωσίας τόσο γοητευτικές; Γιατί μας καθηλώνει τόσο
πολύ μια τέτοιου είδους αφήγηση; Σε μεγάλο βαθμό, έχει να κάνει με την έμφυτη νοητική λειτουργία που μας χαρακτηρίζει ως είδος,
στο να βλέπουμε "μοτίβα" σύνδεσης μεταξύ γεγονότων. Το πρόβλημα είναι
ότι, είναι τόσο βαθιά αποτυπωμένη αυτή η λειτουργιά στις νοητικές μας
διεργασίες, που πολλές φορές βλέπουμε "μοτίβα" μεταξύ γεγονότων ακόμα
και όταν αυτά δεν υπάρχουν.
Είναι αυτή ακριβώς η τάση
της ανθρώπινης φύσης που κάνει της θεωρίες συνωμοσίας τόσο ελκυστικές. Δεν αναγνωρίζουν
την ύπαρξη συμπτώσεων, βάζουν "τάξη" στα πράγματα, συνδέουν τα γεγονότα
ώστε να δημιουργήσουν μια ευρύτερη εικόνα, "επιτρέπουν" στον θεατή να
σταματήσει να κοιτά το "δέντρο" ώστε να δει το "δάσος". Το
"κερασάκι στην τούρτα" που κάνει το όλο πράγμα ακόμα πιο σαγηνευτικό;
Η υποσημείωση ότι όλα αυτά "κάποιοι" δεν θέλουν να τα μάθετε!
Βέβαια
όλα τα παραπάνω ήταν μέχρι πρόσφατα σχετικά ακίνδυνα… Οι θεωρίες συνομωσίας αντιμετωπίζονταν
ως διασκεδαστική μυθοπλασία ή απασχολούσε ένα πολύ μικρό "φανατικό" κοινό,
το οποίο πολλές φορές ήταν στα όρια του γραφικού και του γελοίου. Την τελευταία
όμως δεκαετία, η ρητορική των θεωριών συνομωσίας άρχισε να παρεισφρέει στον
πολιτικό λόγο, να αποκτά υπόσταση ως ψευδοεργαλείο ανάλυσης των γεγονότων, να
συγκεντρώνει γύρω του ένα φανατικό κοινό το οποίο αποζητά αποδιοπομπαίους
τράγους, κάποιους για υψώσει την γροθιά του και να ουρλιάξει "Εσύ φταις.
Εσύ μου το έκανες. Και το έκανες εσκεμμένα". Μετά από 250 χρόνια, η φράση
του Βολταίρου "Η κοινή λογική δεν είναι τόσο κοινή", ήρθε ξανά στο προσκήνιο.
Η αρχή του κακού μπορεί
να εντοπιστεί στην ανάδυση-ενίσχυση των πολιτικών κομμάτων στα άκρα του πολιτικού φάσματος. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 έκανε τόσο κόμματα από τον χώρο της αριστεράς όσο και από τον χώρο της δεξιάς,
να υιοθετήσουν μια ρητορική όπου ο συνωμοσιολογικός λόγος αποτελούσε αναπόσπαστο
κομμάτι. Η διαφορά ήταν ότι οι μεν απόδιδαν την κρίση σε ένα "σατανικό σχέδιο"
με σκοπό την εξαλειψη των χαμηλών τάξεων, ενώ οι δε μιλούσαν για σχέδιο εθνικής υποδούλωσης. Η
Ελλάδα φυσικά δεν αποτέλεσε εξαίρεση με την είσοδο της χώρας στον κύκλο των
μνημονίων: Πόσες φορές ακούσαμε ότι ήμασταν "πειραματόζωο" της Ευρώπης όποτε γινόταν κάποιου είδους περικοπή; Πόσες
φορές ακούσαμε την φράση "θέλουν να αφανίσουν τον Ελληνισμό" όταν
χρειάστηκε και η Κύπρος να μπει σε πρόγραμμα μετά την κατάρρευση του τραπεζικού
της συστήματος, κάνοντας λόγο για ένα οργανωμένο σχέδιο πίσω από τα μνημόνια με
στόχο του Έλληνες (λες και η Ιρλανδία και η Πορτογαλία βρισκόταν σε άλλο ηλιακό
σύστημα.)
Μέσα από τα συγκεκριμένα
"αφηγήματα" δυσνόητες έννοιες όπως spread, πρωτόγεννες πλεόνασμα, στασιμοπληθωρισμός δεν είχαν
πλέον σημασία. Το κοινό είχε πλέον μια απλοϊκή εξήγηση με έναν
"ορατό" εχθρό-αχυράνθρωπο. Κάποιον να μισήσεις για την κατάσταση στην
οποία έχεις βρεθεί. Τους προσφυγές, τους μουσουλμάνους, του Βορειοευρωπαίους… Επικοινωνιακά
επένδυσαν πάνω στις γνωσιακές μεροληψίες του κοινού, έκτισαν στερεότυπα τα οποία φρόντισαν να αποτελούν τον πυρήνα κάθε πολιτικής
ανάλυσης, παίζοντας με τους φόβους του κοινού. Φυσικά, ο μέσος πολίτης "αγκάλιασε"
την συγκεκριμένη ρητορική… Μέσα σε ένα κόσμο όπου προκύπτουν συνεχείς διεθνείς απειλές,
υπάρχει η υπόσχεση ότι κάποιος γνωρίζει πολύ καλά τι γίνεται και, κατά συνέπεια,
η υπόσχεση ότι θα ξέρει πώς να εξαλείψει το πρόβλημα.
Σε ένα κόσμο όπου κάθε
μέρα γίνεται όλο και πιο περίπλοκος, βιώνοντας αυτό που ο Giddens ονόμασε την "συστολή" του χώρου και του
χρόνου, με τα προβλήματα τα οποία ανακύπτουν να έχουν όλο και πιο συχνά διεθνής
διαστάσεις, η συνωμοσιολογία αποτελεί, παραδόξως, ένα τρόπο για να γίνεται
αυτός ο κόσμος πιο κατανοητός. Τρομακτικός, αλλά κατανοητός. Άλλωστε, όπως είπε
και ο Χάουαρντ Φίλλιπς Λάβκραφτ, "Η παλιότερη και ισχυρότερη μορφή φόβου,
είναι ο φόβος για το Άγνωστο".
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου